از ديرباز در ايران محل داد و ستد عمومي را بازار مي گفتند. اين عنصر اصلي كه در معماري اسلامي جائي خاص براي خود باز كرده است شامل دو راسته از مغازه هاي انبوه روبروي هم هستند كه معمولاً سقفي زيبا آنها را به هم ارتباط مي دهد.بازار در ساخت و سازهاي شهري به حدي اهميت داشت كه پس از مسجد هسته اوليه يك محله را تشكيل مي داد. به طوري كه در شهرهاي بزرگ هر محله داراي يك يا چند بازارچه بود و يك بازار بزرگ و اصلي نيز حوائج و نيازهاي مردم را تامين مي كرد.

اصفهان را می توان یکی از معروف ترین مناطق ایران در جهان دانست که قرن هاست به نصف جهان شهره است. وجود بیش از شش هزار اثر تاریخی در استان اصفهان سبب شده لقب نصف جهان برازنده این خطه ارزشمند از سرزمین ایران باشد. اصفهان آمیزه ای از میراث های فرهنگی باشكوه و طبیعت زیباست كه پیشینه ای به قدمت تاریخ تمدن و فرهنگ ایران دارد.وجود تپه های باستانی و در راس آن ها تپه های تاریخی سیلک گواه این مطلب است.

مسجدهای قدیمی با ارزش های تاریخی و معماری بالا بیش ترین آثار استان اصفهان را تشکیل می دهند که در شهرستان های مختلف استان پراکنده شده اند.کاخ های تاریخی با معماری های کم نظیر از دیگر دیدنی های استان اصفهان هستند.مراکز عبادی غیر اسلامی چون آتشکده ها و کلیساها نیز از جاذبه های تاریخی استان اصفهان به شمار می آیند. کلیسای هاکوپ اولین كلیسایی است كه ارامنه در جلفای اصفهان بنا كرده اند.

قديمى‌‌ترين توصيفى که از بازار اصفهان به جا مانده است، شرحى است از قرن چهارم هجرى قمرى (دوران ديالمه)، در کتاب «رسالهٔ محاسن اصفهان» تحت عنوان «بازار جورين» که مى‌‌گويد: «بازارى بود بر دروازهٔ خور (خورشيد) که يکى از چهار دروازهٔ‌ مشهور اصفهان در آن زمان بوده و در فصل نوروز عامهٔ ‌مردم اصفهان با انواع خوردنى‌ها و آشاميدنى‌ها و آلات و ادوات موسيقى يکى دو ماه را در آن محل به تفريح و عيش و عشرت مى‌‌‌‌گذراندند و بالطبع براى احتياج اين جمعيت از اغذيه، البسه و غيره بازارهايى برپا مى‌کردند و طوافان و بازاريان انواع نعمت‌ها را در آنجا گرد مى‌آورند.»در قرن هشتم هجرى قمرى، «از بازار مظفريه با شش دروازه و چهارصد باب دکان و حجره که با آجر و گچ بنا شده و در داخل آن چهار کاروان‌سراى بزرگ مجهز به اتاق‌هايى براى سکونت مسافرين و اهل معاملات، با اصطبل، فضاى باز، دو مسجد و يک سقايه» نام برده شده است.

شهر اصفهان نيز به دليل قدمت و عظمتي كه در طول تاريخ و مخصوصاً پس از ظهور اسلام داشته، از نظر تعداد بازارهاي باشكوه و جالب در ميان شهرهاي كشور ما از مقام والايي برخوردار است بطوريكه مورخين در دوران هاي مختلف به هنگام توصيف شهر از بازارهاي آن مطالبي نوشته و آنها را وصف كرده اند. ناصر خسرو سياحي كه در سال 444 هجري قمري به اصفهان سفر كرده است ضمن توصيف بازارهاي متعدد شهر اصفهان از بازاري داد سخن مي دهد كه دويست صراف در آن به داد و ستد مشغول بوده اند بازارهاي فعلي اصفهان كه يادگار عصر ديلميان و سلجوقيان مخصوصاً صفويه هستند در طول تاريخ همچون ساير بناها و آثار اين شهر تاريخي فراز و نشيبهاي مختلفي را به خود ديده است.در طول بازارهاي اصفهان حمام ها و مدارس و چهارسوهاي بسيار زيبايي وجود داشته اند كه برخي از آنها هنوز نيز پابرجا بوده و بعضاً با همان كاربردهاي قديم به كار مشغول هستند

مهمترين بازار اصفهان بازار صفويه است كه ميدان نقش جهان را به ميدان كهنه و اصفهان عصر سلجوقي مربوط مي كند. اين بازار كه بازار سلطاني نيز ناميده مي شود در زمان صفويه يكي از باشكوهترين بازارهاي ايران و بزرگترين مركز داد و ستد بود كه انواع پارچه هاي گرانقيمت و اجناس مختلف در آن به فروش مي رسيد. بازار قيصريه در سال 1029 هجري قمري احداث گرديد و دروازه باشكوه و نفيس آن نيز قيصريه ناميده مي شد. يكي از سياحان خارجي آن را "... بزرگترين و مجلل ترين بازارهاي اصهفان ..." ناميده كه سقف آن گنبدي شكل است.در وسط بازار كه فضاي مدور و وسيعي است. قبه اي ساخته شده كه آندره گدار آن را شبيه به گنبدهائي مي داند كه اعراب اسپانيا مي ساخته اند.

یکی از جنبه های حیات ساکنان اصفهان در میدان شاه اقتصاد بود.قلب اقتصادی ایران در اصفهان و ان هم در میدان شاه می تپید.شاردن از انبوه جمعیت در بازارهای اصفهان خبر میدهد و شهر را از پرجمعیت ترین بلاد میداند و این حاکی از رونق اقتصادی در دوره صفویه است.نه تنها ایرانیان در این شهر به دادو ستد مشغولبودند که شاه عباس تجار را از جمیع قطاسیا به اصفهان کشانده بود. به طوری که اوژن فلاندن در دوره محمد شاه قاجار در خصوص اصفهان می نویسد:بازار هایش وسیع و از طرف طول یعنی شمال به جنوب است و یکی از عمده ترین و طولانی ترین بازار اسیاست.بازار شاه به نام قیصریه خوانده میشد گویا شته عباس این سر در را از روی نمونه یکی از بناهای شهر قیصریه ساخته است.سر در به شکل هلالی وبا کاشی های مزین به تصاویر اراسته است.سر در قیصریه با نقاشی یکی ازجنگ های شاه عباس کبیر با ازبکها تزیین یافته بود.

شاردن مى‌‌نويسد : «از سردر قيصريه وارد مجلل‌ترين و بزرگ‌ترين بازارهاى اصفهان مى‌شويم که محل فروش پارچه‌هاى گرانبهاست و گنبد منقش بزرگى در وسط آن قرار دارد.«شاردن» از کاروان‌سراى «مولتانيان» در اين بازار نام مى‌برد که عده‌اى از مولتانيان هند در آن به تجارت و دادوستد اشتغال داشته‌اند.

امتداد بازار بزرگ اصفهان به مسجد جامع منتهى مى‌شود. اين بازار را به مناسبت مجاورت با گنبد نظام‌الملک و مسجد جامع، «بازار نظاميه» يا «نظام‌الملکي» نيز گفته‌اند و تا نيم قرن پيش رشته‌هاى طولانى و متعددى، اين بازار را به بازارهاى دروازهٔ طوقچى و بازار غاز و ميدان وصل مى‌کرده است.علاوه بر بازرگانان ایرانی ملل دیگر هم در بازار اصفهان بودندتجار از هندو تاتارهای خوارزم وختایی و بخارا وترک ویهودی وارمنی وگرجی در کنار تجار اروپایی از انگلستان هلند فرانسه ایتالیا و اسپانیا به کسب و کار اشتغال داشتند.در بازار کاروانسراهایی وجود داشت که تجار خارجی در انها سکونت داشتند. بزرگترین کاروانسرای بازار به نام کاروانسرای شاه معروف بود.البته شاردن میدان شاه را هماورد میدان شاه پاریس میداند و ان را میدان شیشه های رنگی معرفی کرده .شاه عباس این میدان را ساخت تا دکان ها و تجار را به انجا منتقل کندو بنای این میدان موجب شد قصر بزرگی به نام قصر شیشه های رنگی ویران شود.به نظر میرسد شاه عباس دوم در پی ان بوده در مقابل میدانی که جد همنامش بنا کرده بود میدانی برای کسب و تجارت بنا کند و میدان شاه را از قیل و قال خالی کند.به طوری که در قسمتی از این میدان یکی از بزرگترین کاروانسراهای اصفهان به نام کاروانسرای حلال ساخته شد. نام کاروانسرا با درامد حلال در ارتباط بوده و گویا شاه در صدد بوده در امد حاصل از کاروانسرا را به تهیه خوراک شخصی خود اختصاص دهد.توصیف لرد کرزن در خصوص بازار اصفهان: زندگی شهری هنگام روز تماما در راسته های شلوغ ان میگذرد و در انجاست که تنوع لا یزال شرقی به نظر می رسد و ازدحام افراد وحیوانات مانع حرکت و مایه حیرت است.در راسته اصلی چندین حیاط یا کاروانسرا هست که پر از جنس است و در صدای ترازو و زنگ شتر وقاطر و بانگ فروشندگان بی انقطاع به گوش میرسد.

معرفی بازار

بازار در زبان پهلوی «واکار» و «وازار» آمده و به معنای محل داد و ستد و اجتماع است. بازار در تمدن ایران و جهان سابقه چند هزار ساله دارد. از همان هنگام که انسان موفق به تولید محصول بیشتر از نیاز خود گردید و به فکر مبادله آن با دیگر محصولات و تولیدات مورد نیاز خود افتاد، مراحل شکل گیری بازار آغاز شددر دوران اسلامی، شهرنشینی گسترش یافت.در بعضی از شهرهای جدید مانند کوفه و بصره، فضایی باز برای بازار در نظر گرفتند که فروشندگان و کسبه، ابتدای روز به آنجا می رفتند و بساط خود را در هر جا که می یافتند پهن می کردند و تا هنگام شب می توانستند در آنجا باشند. به عبارت دیگر،فضایی به عنوان بازارگاه در نظر گرفته می شد که جای ثابتی برای افراد وجود نداشت، اما به تدریج و پس از گسترش یافتن این شهرها، کم کم فضاهایی به صورت دکان های ساخته شده در بازار بنا گردید

بر پایه اطلاعات موجود در منابع تاریخی، از اواخر قرن اول هجری به بعد در بسیاری از شهرهای جدید و کمابیش همه شهرهای قدیمی، بازارهایی دائمی با فضاهای ساخته شده وجود داشت هرچند که یورش، غارت و ویرانگری های مغولان در قرن هفتم هجری، بسیاری از بازارها را به خرابی کشاند اما در اواخر این دوره و عهد غازان خان و الجایتو و وزیران با کفایت آنها نظیر خواجه رشید الدین فضل الله، بازارهایی در شهرهای مهم این دوره ساخته شد. ساخت بازارها در دوره صفوی فزونی گرفت و تا اواخر دوران قاجار ادامه یافت. بازارها در شهرهای قدیم معمولا در ارتباط با راههای ارتباطی و دروازه اصلی شهر، مسجد جامع و میدان اصلی شهر شکل گرفته و به تدریج گسترش می یافت. با گسترش بازار نیازهای جدیدی به وجود می آمد که منجر به پیدایش فضاها و بناهای وابسته ای در مجموعه بازار می گردید، از جمله خان، تیمچه، خانبارها، ضرابخانه، کارگاه های تولیدی و خدماتی و بناهای عمومی شامل مسجد، حسینیه، آب انبار، حمام و قهوه خانه

معرفی بازار اصفهان

راسته اصلی

بازارهای اصلی غالبا یه شکل خطی و در امتداد مهمترین راه و معبر شهری شکل می گرفته است. به همین سبب مهمترین بخش و عنصر اصلی یک بازار، راسته اصلی آن است. یک راسته بازار در ساده ترین شکل با دکانهای واقع در دو سوی آن شکل می گرفت.

راسته فرعی (رسته)

بازارهای شهرهای بسیار کوچک تنها از یک راسته اصلی تشکیل می شد اما در شهرهای متوسط و بزرگ افزون بر راسته اصلی، تعدادی راسته فرعی به صورت موازی یا عمود بر راسته اصلی پدید می آمد که حاصل توسعه بازار در معابر فرعی بوده است.

دالان

دالان یک فضای ارتباطی است که غالبا در فضاهای معماری به شکل خطی نقش رابط بین فضای بیرونی یا فضای درونی ساختمان یا تنها بین فضاهای درونی بنا را دارد.

سرا یا خان

همان تجارت خانه بوده است. نمونه جنس از آنجا تحویل گرفته شده و در جاهای مختلف پخش می شده است.

خانبار یا کالنبار

محل انبار و کار روی جنس بوده است. جنسی که به وسیله چهارپایان حمل می شده، نمی بایست وارد بازار شود لذا اجناس از راهی موازی به نام پس کوچه در خانبارها خالی می شده است

قیصریه

به معنی سرای دراز است و صنعتگران و پیشه وران ظریف کار مانند زرگران ، گوهریان، سوزن دوزان و بزازان در آنجا به کار می پرداختند

چهارسو

محل تقاطع دو راسته اصلی و مهم بازار را چهارسو می نامند. در بعضی از موارد در محل برخورد دو راسته طراحی شده بازار غالبا فضایی طراحی شده به صورت چهارسو می ساختند که به سبب موقعیت ارتباطی آن، ارزشمند به شمار می آمد

میدان

در کنار یا امتداد بعضی از بازارهای مهم در شهرهای بزرگ یک میدان شهری یا ناحیه ای وجود داشت، زیرا بازار مهمترین راه و معبر شهر بود و در بیشتر موارد با یک میدان شهری مرتبط بود. بازار بزرگ اصفهان با دو میدان سبزه میدان(میدان کهنه) و میدان نقش جهان مرتبط است

جلوخان

جلوخان به عنوان یک فضای شهری عبارت از فضایی ارتباطی به شکل یک میدانچه است که از چهار یا سه طرف محصور و دارای فضای ساخته شده است و به عنوان یک فضای ورودی، مکث و تجمع مورد استفاده قرار می دهد.

راسته بازار قيصريه در دو طبقه مرتفع ساخته شده كه طبقه بالا به امور دفتري و بازرگاني اختصاص داشت و در طبقه پايين مغازه هاي اصناف گوناگون در كنار هم مستقر شده بودند. مراكز فرهنگي هم به اعتبار و رونق بازار مي افزودند. مدارسي همچون مدرسه كاسه گران، هارونيه،‌ نيم آورد، جده بزرگ، جده كوچك، ملاعبدالله و ... اين مدارس با معماري خاص ايراني اسلامي دهها سال است موضوع كتاب ها و رسالات و تحقيقات مهندسين و معماران و سياحان گوناگون هستند، نهادهاي اقتصادي نيز از ديگر جاذبه هائي هستند كه در بازارها وجود داشته اند. برخي از اين نهادها كه "تيمچه" و "سرا" ناميده مي شوند هنوز نيز فعال هستند. مشهورترين اين سراها عبارتند از:سرای تالار-سرای حاج کریم-سرای گلشن-سرای حاج محمد -صادقسرای مخلص-سرای ملک

شواليه ژان شاردن فرانسوى «از بازار قيصريه و بازار بزرگ اصفهان با سردر عالى و تزئينات آجرهاى چينى (کاشى‌‌کاري) و سکوهاى وسيع (از) سنگ يشم و سماق که (بر آن‌ها) جواهرفروشان و زرگران انواع و اقسام زيورآلات و جواهر‌آلات و سکه‌هاى کمياب را به فروش مى‌رساندند»، ‌ ياد کرده است. در بالاى سردرِ قيصريه، تصويرى است که شاه‌عباس را در جنگ با ازبکان، يا در شکارگاه نشان مى‌دهد و هم‌چنين تصاويرى از مردان و زنان اروپايى نيز ديده مى‌شود. ساعت و ناقوس بزرگى هم بالاى سردر بازار نصب شده که در جنگ شاه‌عباس با پرتغالى‌ها در هرمز به دست ايرانيان افتاد و به اصفهان انتقال داده شد.

شاردن این نقاشی ها رو نپسندیده و میگوید این نقوش بسیار بد ترسیم شده و ایرانیان در این فن مهارتی ندارند.اما بر خلاف او یک اروپایی دیگر این نقاشی ها رازیبا میداند.“در بالای سقف های این بازار صورت شاه عباس را با رنگهایی که هنوز زنده و جاندار است نقش کرده اندو مخصوصا در زیر گنبدها تصاویر متعدد شاه رسم شده است.“اما نکته مهم ان است که پیر لوتی قضاوت شاردن درباره هنر تصویر گری ایرانیانرا زیر سوال میبردو بر زنده بودن رنگهای به کار رفته در انها صحه میگذارد.همچنین بر سردر بازار ساعت بزرگی وجودداشتکه یک انگلیسی به نام فزلی ان را ساخته و نصب کرده . ساعت وسازنده ان فرجامی خوش نیافتند: ساعت در زمان شاه صفی از کار افتاد و سازنده ان هم به قصاص قتل یک ایرانی به فرمان شاه عباس با ضربات شمشیر به هلاکت رسید.البته تاوارنیه این ساعت را غنیمت جنگ شاه عباس با پرتغالیها در جزیره هرمز میداند.

 

منابع:

هنراصفهان از نگاه سیاحان:علیرضا اسماعیلی-رضا مختاری اصفهانی

آشنایی با بناهای تاریخی :سید مهدی میر دانش

بازارهای ایران:اسفندیار بیگلری

حس وحدت:نادر اردلان